ادیسه راست

گنجینه‌ای پراکنده از اسرار در اعماق بایگانی‌های ایران پنهان بود؛ زندگی رازآلود یک ایران‌شناس و گزارش تألیفی‌اش درباره‌ی اقتصاد ایران. این کتاب هم حاوی همین گزارش تراز اول است که تاکنون ناشناخته مانده و هم راوی ادیسه‌ی گزارش‌نویس خبره‌اش، که نیمی از عمر شصت‌ساله‌اش در روسیه گذشت و نیمه‌ی دیگرش در ایران. نه اهل فرهنگ و ادب در طرف روسی از دومین نیمه‌ی حیاتش در ایران مطلع بوده‌اند و نه روشنفکران و دیوان‌سالاران در طرف ایرانی از اولین نیمه‌ی زندگی‌اش در روسیه. رازی در بین بود که برآمده از تاریخ خون‌بار شوروی استالینی، تاکنون نیمی از چهره‌اش را از افق دید طرف‌های روس پنهان می‌کرده و نیمی دیگر را از دیدرس طرف‌های ایرانی.

بخش اول کتاب، با اتکا بر اسناد منتشر نشده‌ی دوایر دولتی ایران، تاریخ زندگی دوپاره‌ی تاکنون ناشناخته‌اش را در قالب نوعی تاریخ‌نگاری خرد چنان رفو می‌کند که هم بر استحاله‌ی سیاست خارجی شوروی در قبال ایران طی اواخر دهه‌ی ۱۳۱۰ و نخستین نیمه‌ی دهه‌ی ۱۳۲۰ پرتو تازه‌ای بیفکند و هم اسراری از حیات رازآلودش در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ را صورت‌بندی کند.

بخش دوم کتاب نیز گزارشی را برای نخستین بار به انتشار می‌رساند که درباره‌ی اقتصاد ایران در واپسین ماه‌های عصر رضاشاهی نوشت. این گزارش به دلایلی که در کتاب حاضر در آینه‌ی تاریخ کلان‌تری کاویده شده‌اند، نه در زمانه‌ی اضطراری اشغال ایران طی جنگ جهانی دوم به کار تعمیق درک سیاست‌گذاران معاصرش آمد و نه در ادوار بعدی از حصار حصین بایگانی‌ها بیرون خزید، اما امروز سند تاریخی بی‌همتایی است که متکی بر آمارهایی عمدتا مفقود شده در دهلیزهای تاریک تاریخ، درک ما را درباره‌ی تجارت خارجی ایران در ادواری کلیدی از تاریخ معاصرمان تعمیق می‌بخشد.

با احضار این گزارش تاکنون متروک‌مانده، اکنون می‌توان نویسنده‌اش را در جایگاه ویژه‌ای نشاند: نیکلا راست در مقام نخستین اقتصاددان تجربی برجسته در تاریخ اندیشه‌ی اقتصادی ایران.